Το Κεφάλαιο των φτωχών

Το Κεφάλαιο των φτωχών

Πεμπτη, 19 Φεβρουαριου 2015 00:00

Το εμβληματικό έργο Το Κεφάλαιο τον 21o αιώνα του Τομά Πικετί είναι το βιβλίο για την οικονομία που διαβάστηκε και συζητήθηκε περισσότερο τις τελευταίες δεκαετίες. 

Του Κωστή Παπαδημητρίου

Με την έκδοση στα ελληνικά του Κεφαλαίου τον 21ο αιώνα του 43χρονου Γάλλου οικονομολόγου και καθηγητή στην Οικονομική Σχολή του Παρισιού Thomas Piketty διευρύνεται στη χώρα μας η συζήτηση για τις ανισότητες καθώς αποκτά πλέον πρόσβαση στις ιδέες του ένα πολύ μεγαλύτερο κοινό από αυτό που περιοριζόταν στο γαλλικό πρωτότυπο ή την αγγλική μετάφρασή του. 

Πρόκειται για ένα σπουδαίο βιβλίο τόσο λόγω του θέματός του, την οικονομική ανισότητα, όσο και λόγω της πρωτόγνωρης τεκμηρίωσης με στατιστικά στοιχεία πάνω στα οποία στηρίζεται η ανάλυσή του. Για αυτό άλλωστε έγινε διεθνές μπεστ σέλερ. Απευθύνεται όχι μόνο στην κορυφή της ακαδημαϊκής κοινότητας αλλά και στο ευρύ κοινό χωρίς, πάντως, να είναι εκλαϊκευμένη επιστήμη αλλά αντίθετα αποτελεί επιστημονική συμβολή τεράστιας σημασίας. Για να προσεγγίσει το ευρύ κοινό ο Piketty αποφεύγει τις πολλές εξισώσεις και τις μαθηματικές έννοιες ενώ παράλληλα προσπαθεί να εκπαιδεύσει τον γενικό αναγνώστη σε έννοιες όπως η σημασία των πολύ μικρών μεταβολών όταν διαρκούν για πολύ μεγάλα διαστήματα (η αρχή του ανατοκισμού και των δημογραφικών μεταβολών) αλλά και τη σημασία των δεκατημορίων και των εκατοστημορίων για την κατανόηση των ανισοτήτων (o Piketty, όπως και αρκετοί σύγχρονοι ερευνητές, απορρίπτει τον ευρέως χρησιμοποιούμενο δείκτη Gini).

Στην κατάλληλη στιγμή

Η κρίση του 2008-09 και οι μακροπρόθεσμες τάσεις που οδήγησαν σε αυτή άλλαξαν την αντίληψη τόσο της ακαδημαϊκής κοινότητας όσο και του ευρύτερου κοινού για τα θέματα της ανισότητας.

Μέχρι τώρα δύο ήταν τα μεγάλα εμπόδια στην έρευνα των ανισοτήτων από την οικονομική επιστήμη. Το πρώτο ήταν η έλλειψη επαρκών στατιστικών στοιχείων σε έναν κλάδο που έχει κάνει φετίχ την ποσοτική ανάλυση. Το δεύτερο ήταν η αδιαφορία της επιστημονικής κοινότητας για τα θέματα αυτά – για ιδεολογικούς λόγους. Η κατεστημένη οικονομική θεωρία των τελευταίων 40-50 ετών προτιμούσε να θεωρεί την ανισότητα ως δεδομένη ή ακόμη και ως θετικό παράγοντα για την ανάπτυξη, χωρίς αυτό να αποδεικνύεται εμπειρικά. Απλά αυτό βόλευε τους θεούς που υπηρετούσε.

Αυτό έχει πλέον αλλάξει. Ως ορόσημο θα μπορούσαμε να προσδιορίσουμε την απονομή του βραβείου John Bates Clark Medal το 2009 στον Emmanuel Saez, συνεργάτη του Piketty, για την εργασία του πάνω στην οικονομική ανισότητα. Το ιδιαίτερα σημαντικό αυτό βραβείο απονέμεται από την Αμερικανική Οικονομική Ένωση σε οικονομολόγους κάτω των 40 ετών και θεωρείται ως μια καλή ένδειξη για τα μελλοντικά νόμπελ οικονομίας αλλά και την κατεύθυνση της έρευνας στην οικονομική επιστήμη. Η κρίση του 2008-09 και οι μακροπρόθεσμες τάσεις που οδήγησαν σε αυτή άλλαξαν την αντίληψη τόσο της ακαδημαϊκής κοινότητας όσο και του ευρύτερου κοινού για τα θέματα της ανισότητας. Συνεπώς η δημοσίευση της έρευνας του Piketty βρίσκει έτοιμο το ενδιαφέρον του διπλού αυτού αναγνωστικού κοινού.

Ισχυρή τεκμηρίωση

Πηγή του αποτελεί οτιδήποτε μπορεί να προσφέρει πληροφορία από τις επίσημες στατιστικές μέχρι τις λίστες του Forbes και τη λογοτεχνία – οι αναφορές στα μυθιστορήματα του 18ου και του 19ου αιώνα και ιδίως του Ονορέ Μπαλζάκ και της Τζέιν Όστεν είναι συχνότατη στις σελίδες του «Κεφαλαίου».

Το «Κεφάλαιο», που αγγίζει τις 700 σελίδες, είναι προϊόν μιας έρευνας σχεδόν 15 ετών και συνέχεια της Οικονομίας των ανισοτήτων που έγραψε ο Piketty μόλις στα 26 χρόνια του (έχει επίσης εκδοθεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Πόλις και αξίζει να διαβαστεί ξανά σήμερα). Εξετάζει την εξέλιξη του πλούτου και των οικονομικών ανισοτήτων σε διάστημα περίπου τριών αιώνων, με μεγαλύτερη έμφαση στον εικοστό. Στηρίζεται σε δύο μεγάλες κατηγορίες πηγών: σε αυτές που αναφέρονται στα εισοδήματα και την ανισότητα των εισοδημάτων και σε αυτές που αναφέρονται στις περιουσίες, την κατανομή τους και τη σχέση τους με τα εισοδήματα. Τα προβλήματα για την εύρεση αξιόπιστων στοιχείων και στις δύο κατηγορίες είναι πολλά, ιδίως όσο πηγαίνεις προς τα πίσω στο παρελθόν αλλά παραδόξως και στα πιο πρόσφατα χρόνια. Τα εισοδήματα και οι περιουσίες δεν καταγράφονται στα χρόνια που δεν φορολογούνται και προσπαθούν να κρυφτούν όταν φορολογούνται. Άλλωστε η φορολογία στο εισόδημα και στην περιουσία (ή την κληρονομιά) είναι σχετικά πρόσφατες εφευρέσεις – προσφιλέστερη ήταν η φορολογία στα προϊόντα και ιδίως τα λαϊκής κατανάλωσης όπως το αλάτι, ο καπνός κ.ά. Ο Piketty δεν αποθαρρύνεται από την έλλειψη στοιχείων και αντίθετα χρησιμοποιεί κάθε μέσον για να προσεγγίσει αυτά τα μεγέθη. Πηγή του αποτελεί οτιδήποτε μπορεί να προσφέρει πληροφορία από τις επίσημες στατιστικές μέχρι τις λίστες του Forbes και τη λογοτεχνία – οι αναφορές στα μυθιστορήματα του 18ου και του 19ου αιώνα και ιδίως του Ονορέ Μπαλζάκ και της Τζέιν Όστεν είναι συχνότατη στις σελίδες του «Κεφαλαίου». Ο ίδιος ο Piketty αναγνωρίζει τις δυσκολίες για την ανασύσταση στατιστικών σειρών για αυτά τα μεγέθη σε βάθος χρόνου και ότι δεν έχει φτάσει ακόμη στο οριστικό αποτέλεσμα, αν μπορεί να υπάρξει κάτι τέτοιο, αλλά του έχει αναγνωριστεί ότι οι σειρές που παρουσιάζει αποτελούν ένα τεράστιο βήμα σε χρονική και γεωγραφική έκταση αλλά και σε βάθος ανάλυσης σε σχέση με οτιδήποτε υπήρξε διαθέσιμο μέχρι τώρα.

Ο Piketty φρόντισε να προσφέρει πρόσβαση στα δικά του στοιχεία από την αρχή ώστε να περάσουν από την βάσανο όποιου άλλου ερευνητή ήθελε να τα ελέγξει. Πράγματι, ο Chris Giles, οικονομικός συντάκτης των Financial Times, προχώρησε σε αυτόν τον έλεγχο και αμφισβήτησε την εγκυρότητα των συμπερασμάτων του Piketty. Ωστόσο, δεν έχουμε μια επανάληψη του φιάσκου Rogoff-Reinhart, όταν η διαβόητη Βίβλος της Λιτότητας (Kenneth Rogoff και Carmen Reinhart, This Time is Different: Eight Centuries of Financial Folly, 2009) αποδείχτηκε ότι στηρίζεται σε σαθρά θεμέλια. Ακόμη και ο Economist σχολιάζοντας την κριτική Giles αναγκάστηκε να παραδεχτεί ότι «δεν υπάρχει μέχρι στιγμής βάση που να δικαιολογεί τη σοβαρή κατηγορία ότι γίνεται επιλεκτική χρήση στατιστικών. Ούτε και προκύπτει πραγματική υπονόμευση του συμπεράσματος ότι παρατηρείται, πάλι στην εποχή μας, άνοδος στη συγκέντρωση του πλούτου».

Βασικά συμπεράσματα

Ποια είναι τα συμπεράσματα από τη μελέτη αυτού του τεράστιου υλικού; Το πρώτο είναι ότι «η ιστορία της κατανομής του πλούτου είναι πάντοτε μια ιστορία βαθιά πολιτική και δεν συνοψίζεται σε καθαρά οικονομικούς μηχανισμούς». Το δεύτερο είναι ότι η δυναμική της κατανομής του πλούτου θέτει σε κίνηση ισχυρούς μηχανισμούς που την ωθούν εναλλακτικά προς την σύγκλιση ή την απόκλιση ενώ δεν υπάρχει καμία φυσική και αυτόματη διαδικασία που θα απέτρεπε τις τάσεις αποσταθεροποίησης και διεύρυνσης των ανισοτήτων για μεγάλη χρονική διάρκεια. Ο Piketty διαφωνεί ρητά με την άποψη του Μαρξ για την «αρχή της ατέρμονης συσσώρευσης» και τη «πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους» που οδηγεί νομοτελειακά στην κατάρρευση του καπιταλισμού αλλά επίσης αμφισβητεί τα συμπεράσματα του Simon Kuznets κατά τη δεκαετία του 1950, σύμφωνα με τον οποίο οι εισοδηματικές ανισότητες θα μειώνονται αυτόματα στις προηγμένες φάσεις της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Για τον Piketty η βασική δύναμη απόκλισης είναι η ανισότητα r>g, ο πλούτος συγκεντρώνεται όλο και περισσότερο επειδή η απόδοση του κεφαλαίου (r) παραμένει σταθερά υψηλότερη από τους ρυθμούς οικονομικής ανάπτυξης (g). Αυτή η διαφορά ήταν σημαντική μέχρι το 19ο αιώνα και, σύμφωνα με τον Piketty, έχει μεγάλες πιθανότητες να γίνει ξανά ο κανόνας τον 21ο αιώνα.

Το «Κεφάλαιο» διαπιστώνει ότι η μείωση των ανισοτήτων που συνέβη στις ανεπτυγμένες χώρες μεταξύ των δεκαετιών 1900-1910 και 1950-1960 ήταν προπάντων προϊόν των πολέμων και των δημοσίων πολιτικών που εφαρμόστηκαν και ότι η αύξησή τους κατά τις δεκαετίες του 1970 και 1980 οφείλεται επίσης στις πολιτικές μεταβολές. Μάλιστα, το 60% της αύξησης του εθνικού εισοδήματος στις ΗΠΑ στην τριακονταετία με αφετηρία το 1977 κατέληξε στο πλουσιότερο 1% του πληθυσμού. Και ότι το μόνο κομμάτι του αμερικανικού πληθυσμού που τα πήγε καλύτερα είναι το 10% του 1%, ενώ καλύτερα από όλους ήταν τα πράγματα για το 1% του 1%. Σε γενικές γραμμές, αυτή είναι η εικόνα και για τις περισσότερες άλλες χώρες που μελετά ο Piketty αλλά οι μεταβολές είναι πιο ήπιες. Τουλάχιστον προς το παρόν, γιατί διαπιστώνει ότι η τροχιά είναι παρόμοια με τις ΗΠΑ με μια υστέρηση μίας ή δύο δεκαετιών. «Δεν είμαστε καθόλου υποχρεωμένοι να περιμένουμε ώσπου να προσλάβει τη μακροοικονομική έκταση που έφθασε στις ΗΠΑ προκειμένου να ανησυχήσουμε» προειδοποιεί ο Γάλλος οικονομολόγος.

Στη συνέχεια αποδομεί τις θεωρίες των προηγούμενων δεκαετιών που εξιδανίκευαν τις ανισότητες παρουσιάζοντάς τες είτε ως αναπότρεπτο φυσικό φαινόμενο είτε ως ευνοϊκές για την ανάπτυξη, καθώς υποτίθεται ότι σηκώνουν όλη την οικονομία ψηλότερα. Με λεπτομέρεια εξηγεί γιατί δεν στέκουν συνηγορίες των ανισοτήτων όπως η θεωρία της οριακής παραγωγικότητας (ότι οι αμοιβές καθορίζονται από την παραγωγικότητα της κάθε θέσης εργασίας), η άποψη ότι οφείλονται στην τεχνολογία και την εκπαίδευση ή η ιδέα πως ο ελεύθερος ανταγωνισμός οδηγεί σε έναν κόσμο όλο και πιο αξιοκρατικό, χαρακτηρίζοντας μάλιστα την τελευταία «επικίνδυνη πλάνη». Τονίζει ότι οι μεγαλύτερες περιουσίες λαμβάνουν σημαντικά μεγαλύτερες αποδόσεις από τις μικρές περιουσίες και ότι αυτός είναι ένας μηχανισμός ενίσχυσης των ανισοτήτων σε διαστάσεις δίχως προηγούμενο.

Η βασική πρόταση του Piketty είναι η φορολόγηση του μεγάλου πλούτου σε παγκόσμιο επίπεδο. Αυτή ίσως φαντάζει ακόμη ουτοπική αλλά έχουν ήδη συμβεί πολλά πράγματα σε αυτόν τον τομέα που μέχρι πρόσφατα φαίνονταν αδιανόητα. Συνεπώς πρόκειται για μια ενδιαφέρουσα ιδέα που προτείνει την συνεργασία μεταξύ των χωρών και την αντιστροφή του φορολογικού ανταγωνισμού που οδηγεί συνεχώς σε χαμηλότερους συντελεστές για το κεφάλαιο και τα κέρδη εις βάρος των εισοδημάτων από την εργασία.

Κριτική

Aκόμη και ο Bill Gates αισθάνθηκε την ανάγκη να γράψει μια κριτική όπου, παρά τις επιμέρους αντιρρήσεις του, παραδέχεται ότι συμφωνεί με πολλές από τις ιδέες του Piketty.

Βεβαίως ένα τέτοιο βιβλίο δεν θα μπορούσε να μείνει χωρίς κριτική, η οποία ήταν έντονη κυρίως από τα δεξιά αλλά και από τα αριστερά. Άλλωστε έχει ήδη εκδοθεί ένας όχι ευκαταφρόνητος αριθμός βιβλίων που κριτικάρουν ή επεξηγούν τον Piketty. Ο James Pethokoukis του αντιδραστικού think tank American Enterprise Institute χαρακτηρίζει το βιβλίο ως «Νέο Μαρξισμό» και εμφανίζεται τρομοκρατημένος καθώς δεν βλέπει ποιος θα μπορούσε να γράψει το αντίπαλο βιβλίο, ή όπως το θέτει ο ίδιος, ποιος θα είναι ο νέος Milton Friedman που θα απαντήσει στον νέο Keynes. Αναφέραμε την κριτική του Chris Gilles των Financial Times ενώ ακόμη και ο Bill Gates αισθάνθηκε την ανάγκη να γράψει μια κριτική όπου, παρά τις επιμέρους αντιρρήσεις του, παραδέχεται ότι συμφωνεί με πολλές από τις ιδέες του Piketty. Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η κριτική από τα αριστερά από τον James Galbraith, ο οποίος εύστοχα επισημαίνει τα προβλήματα με τον ορισμό του «κεφαλαίου» στο «Κεφάλαιο». Είναι αλήθεια ότι ο Piketty καταμετρά την εμπορική αξία των περιουσιών και όχι το κεφάλαιο ως κοινωνική σχέση ή υλικό μέσο για την παραγωγή. Ο Galbraith, πρωτοπόρος ο ίδιος στην έρευνα των οικονομικών ανισοτήτων, παρατηρεί ότι η εμπορική ή χρηματιστηριακή αξία του κεφαλαίου μπορεί να παρουσιάζει εντονότερες διακυμάνσεις από την ποσότητα του φυσικού κεφαλαίου, την υλική ποσότητα. Επίσης επισημαίνει ότι ο Piketty έχει στηριχτεί υπερβολικά πολύ στα φορολογικά στοιχεία ενώ μια εξίσου καλή πηγή είναι η έρευνα στα μισθολόγια των επιχειρήσεων. Ο Galbraith παρατηρεί ότι τα στοιχεία από τα μισθολόγια σε άλλα συμπεράσματα συμπίπτουν (στην εξέλιξη των ανισοτήτων στις ΗΠΑ) και άλλα αποκλίνουν (ότι οι ανισότητες στις ΗΠΑ είναι σήμερα μεγαλύτερες από όσο στην Ινδία ή την Κίνα) από αυτά του «Κεφαλαίου».

Τι σημαίνει για την Ελλάδα

Υπάρχουν διδάγματα για την Ελλάδα; Η χώρα μας δεν βρίσκεται ανάμεσα σε αυτές που εξετάζει το «Κεφάλαιο». Άλλωστε οι ελληνικές στατιστικές για τα εισοδήματα και τον πλούτο είναι ιδιαίτερα δύσκολες – όπως υποθέτουμε όλοι, η φοροδιαφυγή και η απόκρυψη των σχετικών στοιχείων είναι μεγαλύτερη από όσο σε άλλες χώρες, η φορολογία των εισοδημάτων (και άρα η καταγραφή τους) άρχισε ακόμη πιο πρόσφατα σε σχέση με άλλες χώρες ενώ γενικά δεν τα πάμε και τόσο καλά με τις στατιστικές σειρές. Ωστόσο νομίζω ότι έχει σημασία να κρατήσουμε δύο σημεία από την ανάλυση του Piketty: Πρώτον, ότι η εθνική αποταμίευση και όχι οι άμεσες ξένες επενδύσεις είναι αυτές που έφεραν την πρόοδο στα έθνη. «Καμία από τις ασιατικές χώρες που γνώρισαν μια τροχιά σύγκλισης προς τις πιο ανεπτυγμένες χώρες, είτε μιλήσουμε για την Ιαπωνία, την Κορέα ή την Ταϊβάν χθες, είτε για την Κίνα σήμερα, δεν ευνοήθηκε από τις μεγάλες ξένες επενδύσεις. Ως επί το πλείστον, όλες αυτές οι χώρες χρηματοδότησαν οι ίδιες τις επενδύσεις σε φυσικό κεφάλαιο που χρειάζονταν, και προπάντων τις επενδύσεις σε ανθρώπινο κεφάλαιο», τονίζει ο Piketty. Αυτό είναι ένα ζήτημα στο οποίο αναφέρεται εμφατικά ο Γάλλος οικονομολόγος και θα μας κάνει να ξανασκεφτούμε τον φετιχισμό των ξένων επενδύσεων με τον οποίο έχει περιβληθεί η συζήτηση για την έξοδο της χώρας μας από την κρίση και το μέλλον μας.

H φοροδοτική ικανότητα των 10.000 ή των 100.000 πλουσιότερων Ελλήνων είναι ενδεχομένως μεγαλύτερη από αυτή του επόμενου ενός εκατομμυρίου ή των πέντε εκατομμυρίων.

Δεύτερον, ότι σε κάθε χώρα ο πλούτος και τα εισοδήματα του πλούτου που αντιστοιχούν στο ανώτερο 1% και στο 0,1% αποτελούν μια πολύ σημαντική φορολογική βάση που πρέπει να φορολογηθεί και μάλιστα βαριά. Για παράδειγμα, το 0,1% του πληθυσμού κατέχει το 20% του πλούτου σε παγκόσμιο επίπεδο. Αυτό έρχεται σε ευθεία αντίθεση με την εικόνα που συχνά και σκόπιμα προβάλλεται ότι τα εισοδήματα και ο πλούτος των πολύ πλουσίων δεν είναι και τόσο πολλά γιατί είναι μικρός ο αριθμός τους, άρα θα ήταν τόσο μάταιο όσο και μη αποτελεσματικό να τους φορολογήσουμε. Για να το πούμε με τους όρους των δεκατημορίων του Piketty, η πραγματική φοροδοτική ικανότητα των 10.000 ή των 100.000 πλουσιότερων Ελλήνων είναι ενδεχομένως μεγαλύτερη από αυτή του επόμενου ενός εκατομμυρίου ή των πέντε εκατομμυρίων. Όμως η πολιτική τους δύναμη και η επιρροή τους στα μέσα ενημέρωσης είναι τέτοια ώστε καταφέρνουν, μέχρι τώρα τουλάχιστον, να διαφεύγουν με νόμιμα ή παράνομα μέσα. Συνεπώς, πρέπει πρώτα να μπουν στο ραντάρ και στη συνέχεια να χρησιμοποιηθούν τα απαραίτητα εργαλεία που είναι πλέον διαθέσιμα ενώ ίσως να μην συνέβαινε αυτό πριν από δέκα χρόνια.

* Ο Κωστής Παπαδημητρίου είναι δημοσιογράφος-οικονομικός αναλυτής.

Δείτε την ομιλία του Thomas Piketty στο TED, στο Βερολίνο, τον Ιούνιο του 2014.

Το Κεφάλαιο τον 21ο αιώνα

Thomas Piketty

Μτφρ. Ελίζα Παπαδάκη

Επιμ. Φοίβος Καρζής

Πόλις 2014

Σελ. 752, τιμή € 33,00