ΜΑΚΙΑΒΕΛΙ Πώς πρέπει να κρατούν το λόγο τους οι ηγεμόνες

Όλοι καταλαβαίνουν πόσο αξιέπαινο είναι να κρατάει το λόγο του ένας ηγεμόνας, να είναι τίμιος κι ειλικρινής και όχι κατεργάρης στις δοσοληψίες του. Μολοντούτο, η σύγχρονη ήταν εκείνοι που αθετούσαν το λόγο τους, που ήξεραν με την πονηριά τους να εξαπατούν τους ανθρώπους, κι οι οποίοι, στο τέλος, ξεπέρασαν όσους βασίζονταν στις τίμιες αρχές.

Μάθετε, λοιπόν, ότι υπάρχουν δυο είδη αγώνα: με το νόμο, η με τη θηρία. Μα επειδή ο πρώτος συχνά δεν επαρκεί, είναι ανάγκη να καταφεύγει κανείς το δεύτερο. Πρέπει λοιπόν να ξέρει ένας ηγεμόνας να χρησιμοποιεί σωστά το θηρίο και τον άνθρωπο. Αυτό δίδασκαν αλληγορικά οι αρχαίοι συγγραφείς, όταν έγραφαν ότι έστελναν τον Αχιλλέα και πολλούς άλλους στρατηλάτες στο Χείρωνα, τον Κένταυρο, για να τους αναθρέψει με το δικό του τρόπο.

Όλη αυτή η αλληγορία σημαίνει  - κάνοντας το δάσκαλο μισό θηρίο και μισό άνθρωπο – ότι ένας ηγεμόνας θα πρέπει να ξέρει να ενεργεί και με τη μία και με την άλλη φύση, κι ότι διαφορετικά δεν μπορεί να κρατηθεί στην εξουσία.

Έτσι, λοιπόν, καθώς ο ηγεμόνας αναγκάζεται να ενεργεί σαν θηρίο, θ α πρέπει να διδαχτεί απ’την αλεπού κι απ’ το λιοντάρι. Γιατί το λιοντάρι είναι ανυπεράσπιστο απέναντι στις παγίδες, και μια αλεπού είναι ανυπεράσπιστη απέναντι στους λύκους. Θα πρέπει λοιπόν να γίνεται αλεπού για ν’ αναγνωρίζει τις παγίδες, και λιοντάρι για να φοβίζει τους λύκους και να τους κρατάει μακριά.

Όσο ενεργούν απλώς και μόνο σαν λιοντάρι είναι ηλίθιοι. Έπεται λοιπόν ότι ένας σώφρων ηγεμόνας δεν μπορεί, και δεν πρέπει, να τηρεί το λόγο του όταν είναι προς ζημίαν του, κι όταν οι λόγοι για τους οποίους έδωσε την υπόσχεσή του δεν υπάρχουν πλέον.

ΑΝ όλοι οι άνθρωποι ήταν καλοί, αυτός ο κανόνας δε θα ήταν καλός, μα επειδή οι άνθρωποι είναι ελεεινά πλάσματα και δεν θα τηρούσαν το λόγο τους σ’ εσένα, δεν χρειάζεται να κρατήσεις κι εσύ το λόγο σου προς αυτούς. Κι ούτε ποτέ έλειψαν οι εύλογες δικαιολογίες για να καλύψει την απιστία του ένας ηγεμόνας.

Θα μπορούσε κανείς να φέρει άπειρα σύγχρονα παραδείγματα πάνω σ’ αυτό, και να δείξει πόσες συνθήκες ειρήνης και πόσες υποσχέσεις αθετήθηκαν κι έμειναν γράμμα κενό απ’ την απιστία των ηγεμόνων: όσοι ξέρουν να μιμούνται καλύτερα την αλεπού, τα βγάζουν πέρα μια χαρά. Όμως, πρέπει κανείς να μάθει να σκεπάζει καλά τις πράξεις του, και να είναι μέγας ψεύτης και απατεώνας. Οι άνθρωποι είναι τόσο εύπιστοι, τόσο πολύ θύματα των περιστάσεων, ώστε ο απατεώνας θα βρίσκει πάντα κάποιον πρόθυμο να εξαπατηθεί.

Υπάρχει κι ένα πρόσφατο παράδειγμα που δεν θέλω να παραλείψω. Ο πάπας Αλέξανδρος ο 6^ος , ούτε έκανε ποτέ, ούτε σκέφτηκε ποτέ τίποτ’ άλλο παρά πώς να εξαπατά τους ανθρώπους, και πάντα έβρισκε θύματα για τις απατεωνιές του. Ποτέ μέχρι τώρα δεν υπήρξε άνθρωπος με τόση ικανότητα να πείθει, τόσο πρόθυμα να ορκίζεται ότι σου λέει για κάποιο πράγμα την αλήθεια, και να μην τήρησε λιγότερο το λόγο του. Μολοντούτο, οι απατεωνιές του είχανε πάντα το αποτέλεσμα που ήθελε, γιατί ήταν φοβερά ξεσκολισμένος σ’ αυτή την τέχνη.

Ένας ηγεμόνας λοιπόν δεν είν’ ανάγκη να έχει όλα τα χρήσιμα προσόντα που ανάφερα παραπάνω, αλλά θα πρέπει ασφαλώς να φαίνεται ότι τα έχει. Θα έφτανα μάλιστα ως το σημείο να πω ότι, αν έχει αυτά τα προσόντα, και πάντα συμπεριφέρεται ανάλογα, θα διαπιστώσει ότι του είναι βλαβερά. Αν μόνο φαίνεται ότι τα έχει, θα του φανούνε χρήσιμα. Θα πρέπει να φαίνεται ότι είναι συμπονετικός, πιστός στο λόγο του, αγαθός, άδολος και ευσεβής.

Και πράγματι έτσι θα πρέπει να’ ναι. Αλλά να είναι κι έτοιμος, αν χρειαστεί να γίνει το αντίθετο, να ξέρει πώς να γίνει.

Πρέπει να καταλάβετε το εξής: ένας ηγεμόνας, και ιδίως ένας καινούργιος ηγεμόνας, δεν μπορεί να τηρεί όλα εκεί να τα πράγματα που χαρίζουν σ’ένα άνθρωπο τη φήμη του ενάρετου, διότι συχνά, για να κρατήσει την εξουσία του, είναι αναγκασμένος να ενεργεί καταπατώντας την καλή πιστή, τη συμπόνια, την καλοσύνη, τη θρησκευτική ευλάβεια. Πρέπει λοιπόν να έχει ευέλικτη διάθεση, που να μπορεί, αλλά να ξέρει να κάνει το κακό, αν είναι ανάγκη.

Ένας ηγεμόνας, λοιπόν, θα πρέπει να προσέχει πολύ να μη πει καμιά κουβέντα που να μη φαίνεται να βγαίνει από τις πέντε αρκετές που ανάφερα παραπάνω. Σε όσους τον βλέπουν και τον ακούν, θα πρέπει να φαίνεται συμπονετικός, φερέγγυος, ακέραιος, γεμάτος καλοσύνη και θρησκευτική ευλάβεια. Και δεν υπάρχει τίποτε πιο σπουδαίο όσο το να φαίνεται ότι διαθέτει την τελευταία τούτη αρετή. Οι άνθρωποι γενικά κρίνουν πιο πολύ με τα μάτια παρά με τα χέρια τους, γιατί ο καθένας είναι σε θέση να βλέπει, αλλά λίγοι είναι σε θέσει να έρθουν σε επαφή μαζί σου. Ο καθένας βλέπει αυτό που φαίνεσαι πως είσαι, μα λίγοι δοκιμάζουν αυτό που πραγματικά είσαι.  

Στις πράξεις όλων των ανθρώπων, και ιδίως των ηγεμόνων, όπου δεν υπάρχει εφετείο, κρίνει κανείς από το αποτέλεσμα. Αν κατορθώσει ένας ηγεμόνας να κυριαρχήσει και να κρατήσει την εξουσία του, οι μέθοδοι του θα κρίνονται πάντα ως έντιμοι και απ’ όλους θα επαινούνται. Ο όχλος εντυπωσιάζεται πάντα απ’τα  εξωτερικά φαινόμενα και αποτελέσματα. Κι εδώ, υπάρχει μόνον ο όχλος, και δεν υπάρχει χώρος για τους λίγους όταν οι πολλοί υποστηρίζονται απ’το κράτος.

Κάποιος συγκαιρινός ηγεμόνας , που είναι καλύτερο να μην τον κατονομάσουμε, δεν κηρύττει ποτέ τίποτ’ άλλο παρά την ειρήνη και την καλή πίστη, ενώ είναι εχθρός και της καλής πίστης, κι αν είχε ποτέ τιμήσει επάξια είτε τη μια είτε την άλλη, θα είχε χάσει πολλές φορές και την αίγλη του και την εξουσία του.